Paşgira ‘-ng’ û peywira wê di hinekan peyvan de
Îro beşa herî zindî yê zimanê kurdî qada stranên gelêrî ye. Hê jî gelek stran li ser zar û zimanê dengbêj û stranbêjan bi awayekî resen têne parastin. Lê mixabin ev kelepora bêhempa hêdî hêdî ji holê radibe, ji ber cihê hêvotin û perwerdekirina dengbêjan dîwanên dengbêjan bûn, lê îro ev dîwan nemane. Êdî li cîhanê gel kelepora xwe ya gelêrî bi xebatên berhevkariyê tomar dike, hunermendên xwe di dam û dezgehên perwerdehiyê de perwerde dike. Lê mixabin kurd hê jî ji vê derfetê bêpar in. Bi ser de jî kar û xebatên hunermendên kurd bi rê û rêbazên cur bi cur têne astengkirin, hê jî hunermend ji ber stranên xwe têne girtin.
Helbet di vê nivîsê de armanca me ne ew e ku em qala pest û pêkutiyên li ser hunermendên kurd û astengiyên li ber hunera kurdî bikin. Em di vê nivîsê de dixwazin balê bikêşin ser hinek formên zimanî yên ku di stranên dengbêjan de hatine parastin. Ji bo vê yekê jî em ê bala xwe bidin berhema Heciyê Cindî ya bi navê “Kilamên Cimeta Kurda”. Ev pirtûk ji 250 rûpelan pêk tê û tê bi sedan stranên gelêrî cih digirin. Dema ku mirov bala xwe dide wan stranan, gelek qalib, şayes û morfemên zimanî bala mirov dikêşin. Em di vê nivîsê ez ê paşgira “-ng” ji xwe re bikim mijar.
Paşgira “-ng”
Ev paşgir di zimanê kurdî de diyardeyeke nû nîn e, ez jî di nav de gelek pispor û xebatkarên zimanê kurdî di berhemên xwe de bal kişandine ser vê paşgirê. Bo nimûne min di berhema xwe ya bi navê “Rêzimana Kurmancî” rûpela 69an de wiha gotiye: Ev paşgir di bingeha xwe “-ng” ye, lê li gorî rewşê bi dirûvê “-ing”, “-eng”, “-îng”, “-ang” derdikeve pêşberî mirov.
Mînak: nêzing, êzing, daring, rojing, koling, girîng, kereng, bêjing, soring, çolang, gedeng, zavang, birang, xweying….»
Li vê derê ez dixwazim bala we bikêşim ser mînakên “gedeng, zavang, birang, xweying” di van mînakan de paşgira “-ng” wateya bingehîn a peyvê naguherîne, bi tenê wateya “rebenî, delalî”yê li peyvê zêde dike.
Bi mînakên ku me ji pirtûka Heciyê Cindî neqandine em dikarin mijarê zelaltir bikin.
Axangê me çûne axangiyê
Gunê stûngê hevala
Qutînga derd û dermana ji min ra bikir
Tu were cîngan dayne
Min se û dû sî quruş dabû bihangê şerê, rîşî badanê
Tev çav belek in, birûngê reş in
Kofî kitana ber enînga kever çêke
Şûşenga dilê min deriziye
Ji ber eşqa, ez ê te ra dibêm tu zavangê bavê mino…
Qusûr tune, hema çar tilînga bejinê kurt e…
Lê bi domamê virda virda/ Çi kanînga ber kevir da
Derîngo der mezino / Jê derketiye qelfe jino
Jê derketiye qelfe bûko / kula min yanga biçûko
Mêzînê bînin, mişk bikşînin birangê belano
Têkine kodê bişînine odê, axangê belano
Têjingê wê kûzekûze / yek yar e, yek baltûze
Ebangî sipî Bexdayî / Ber milê xwe nefandin
Ew kaninga cew jê berdan
Xanikê, tu di xanîng, xana min / canikê tu di canîng, cana min / Gelîngi bi kur e, xana min
Zend û bazin hilmiştî /Rêvingan çawa kuştî
Derîngo, der piçûko
Ez ê Heso me, Hesongê Sulîbî me
Agirê kulê tu mala Reşongê Xelatê da dayê
Tevî roma reşe tolingî bû
Zevangê sê rojano
Her wekî ji mînakan jî diyar e, ev paşgir di wateya bingehîn de tu guherînê pêk nayne, lewre jî di van mînakan de mirov dikare, paşgira “-ng” wekî paşgireke bêjesaz bi nav bike. Ev jî wekî paşgirên “-ok”, “-ik” wateya biçûkkirin, rebenî û delaliyê dide peyvê.
Yazının Türkçesini buradan okuyabilirsiniz.
